Höfundur: Jón Gunnar Árnason (f.1931 d.1989).
Staðsetning: við Sæbraut í miðborg Reykjavíkur, 1990.
Efni: stál. Stærð: 900 x 1800 x 700 cm.
Sólfarið er óður til sólarinnar og felur í sér fyrirheit um ónumið land, von, leit, framþróun og frelsi.
Í tilefni af 200 ára afmæli Reykjavíkurborgar árið 1986 efndu íbúasamtök Vesturbæjar til samkeppni um útilistaverk. Sólfarið varð fyrir valinu og var frummyndin (álskúlptúr, 42,5 x 88 x 36 cm.) gefin Reykjavíkurborg til stækkunar. Sólfarið var sett niður við Sæbraut í fullri stærð og afhjúpað á afmæli Reykjavíkurborgar 18. ágúst 1990.
Verkið er unnið úr hágæða ryðfríu stáli og stendur á graníthellum með svokallaðri ráðhússteypu í stétt umhverfis hellurnar. Verkið er smíðað eftir máti af fríhendisteikningum Jóns Gunnars af verkinu í stækkaðri mynd. Aðstoð við frumvinnu og eftirfylgni veitti Kristinn E. Hrafnsson, myndlistarmaður. Sigurjón Yngvason, tæknifræðingur, sá meðal annars um gerð verklýsingar í náinni samvinnu við Jón Gunnar og hafði eftirlit með smíði og uppsetningu verksins. Reynir Hjálmtýsson hafði yfirumsjón með smíði verksins í Vélsmiðjunni Orra í Mosfellssveit.
Í viðtali í Þjóðviljanum, 11. júlí 1987, segir Jón Gunnar eftirfarandi um tilurð Sólfarsins: „Hópur norrænna listamanna kom saman [úti í eyju í finnska skerjagarðinum í maí 1985] í eins konar hópefli og vann óundirbúin verk. Þar upplifði ég söguna um uppruna Íslendinga, sem einnig er sagt frá á sýningunni í Norræna húsinu [heimildaverkið Sól (Saari-vala), Sól Hnífar Skip, Norræna húsið, 1987]: ég fann að ég hafði haft viðdvöl á þessari eyju á ferð minni frá Mongólíu til Íslands fyrir mörg hundruð árum.
Eins og þú veist eru til hugmyndir um að Íslendingar séu upprunnir frá Mongólíu. Og ég hef uppgötvað sögu þeirra þjóðflutninga sem er á þessa leið: Fyrir mörgum öldum bjó voldugur herkonungur, segjum að það hafi verið Alexander mikli, miðsvæðis í hinum þekkta heimi. Hann sendi úrvalslið sinna vöskustu hermanna ásamt með nokkrum konum, skrifurum og öðru fylgdarliði í könnunarleiðangra í 4 höfuðáttir til þess að vinna ný og áður óþekkt lönd. Þeir sem fóru í austur gengu stöðugt í átt til rísandi sólar, þar til þeir komu á gresjur Mongólíu, þar sem þeir gleymdu sér í góðum viðurgjörningi. Skrifararnir sem fylgt höfðu flokknum áttu að skrásetja það sem fyrir bar, konungnum til upplýsingar. Þegar menn nokkrum öldum síðar tóku að rýna í hin gleymdu blöð skrifaranna komst þetta fólk að því að það átti sér annað föðurland í vestri, og það ákvað því að taka saman föggur sínar og halda til baka til vesturs í átt til hnígandi sólar. Við héldum í sólarátt svo dögum og árum skipti, ýmist gangandi, ríðandi eða siglandi á skipum. Við uxum að reynslu og þrótti á leið okkar og skráðum niður allt sem á daga okkar dreif. Ég minnist endalausra furuskóga, fjalla og fallvatna, vatna, eyja, og sjávarsunda, þar til við loksins komum að opnu úthafi. Við smíðuðum stór farskip og sigldum vestur í sólsetursátt. Flest okkar höfnuðu á eyju úti í miðju úthafinu, en sumir héldu enn áfram í átt til hnígandi sólar...
Þar sem ég upplifði þátttöku mína í þessum leiðangri svo sterkt úti í eyjunni Bockholm í finnska skerjagarðinum hjó ég mynd af sólarskipi á granítstein í flæðarmálinu... sólarskipið felur í sér fyrirheit um ónumið land, og ég hef það líka á þessari sýningu í Norræna húsinu, unnið í ál.“
Sitt sýnist hverjum um staðsetningu Sólfarsins við Sæbraut og setja menn helst fyrir sig að skipið snúi ekki stefninu í vestur, í sólsetursátt, samkvæmt hugmyndafræðinni á bak við verkið.
Staðarval Sólfarsins einskorðaðist í upphafi við vesturbæ Reykjavíkur af augljósum ástæðum. Samkvæmt fyrstu tillögum Jóns Gunnars var gert ráð fyrir að Sólfarið stæði á Landakotstúni og stefnið vísaði til miðborgarinnar en skutur að Landakotskirkju. Einnig kom til greina að skipið stæði í Reykjavíkurhöfn á þar til gerðum stöpli. Ánanaust var hins vegar sá staður sem hugnaðist Jóni Gunnari best en áætlanir um breytt skipulag Reykjavíkurborgar komu í veg fyrir það. Endanleg ákvörðun var tekin í samráði við Jón Gunnar um staðsetningu Sólfarsins við Sæbraut á litlu nesi, sem hann kallaði Jónsnes í gríni. Hann vissi vel að þótt Sólfarið yrði niðurnjörvað með stefnið í norður þá skipti það ekki máli.
Sólfarið var smíðað eftir fríhendisteikningum Jóns Gunnars og óreglulegt form þess, síbylgjandi línur og ljóðræn hreyfing, sem einkenna svo mörg listaverka hans, gera það að verkum að það er eins og skipið svífi í lausu lofti. Það teygir sig út í rýmið þannig að hafið, himinninn og hugur áhorfandans verður hluti af verkinu. Fyrir vikið er Sólfarið gætt þeim einstaka eiginleika að geta flutt hvern og einn þangað sem hugur hans leitar. Fæst verka Jóns Gunnars eru augljós enda sagði hann sjálfur að öll list ætti að hafa merkingu eða boðskap sem vísaði út fyrir hana sjálfa — áhorfandinn ber alltaf ábyrgð á að túlka verkin á sinn hátt og gerist þannig þátttakandi í mótun listaverksins. Verk Jóns Gunnars gera iðulega slíka kröfu til áhorfandans og veita honum þannig tækifæri til að uppgötva nýjan sannleika með þátttöku sinni.
Það er algengur misskilningur að Sólfarið sé víkingaskip og ekkert óeðlilegt að erlendir ferðamenn haldi það — enda eru víkingarnir þeim oft ofarlega í huga þegar þeir heimsækja og skoða Ísland.
Jón Gunnar var orðinn mjög veikur þegar hafist var handa við stækkun og smíði Sólfarsins og lést hann í apríl 1989. Sá sem ekki veit betur heldur að verkið hafi orðið til á þessu tímabili og ímyndar sér að það tengist hugleiðingum Jóns Gunnars um dauðann — að Sólfarið flytji sálir í ríki dauðans en það er alrangt. Hugsunin er falleg út af fyrir sig en hún er ekki í samræmi við hugmyndafræði Jóns Gunnars. Sólfarið er draumbátur, óður til sólarinnar og felur í sér von og birtu.
Galdur (1988) er hins vegar tillaga að útilistaverki við aðalinngang Borgarspítalans í Fossvogi sem Jóni Gunnari var falið að gera á þessu tímabili, þ.e.a.s. eftir að hann veiktist. Verkið vann hann á vinnustofu sem hann kom sér upp í ófullgerðri álmu á spítalanum og útfærði það með teikningum og módeli. Í viðtali í Morgunblaðinu 4.desember 1988 segir Jón Gunnar eftirfarandi um verkið: „Munstrið er græðandi galdratákn. [...] Þríforkur er sóltákn hvar sem er í heiminum og sóltákn er í öllum galdri. [...] Það verður spegilslípað stál í verkinu þannig að endurkast sólarinnar myndast allt í kringum það og sendir geisla inn um glugga sjúkrahússins.“
Galdur, síðasta verk Jóns Gunnars, felur í sér von og heilun, ekki endalok og dauða — ekkert frekar en Sólfarið.
