Tonle Sap (sem þýðir á khmer: Vatnið mikla, sap þýðir stórt og tonle bæði stöðuvatn og fljót allt eftir samhengi) er mikið stöðuvatn og samnefnt fljót í Kambódíu. Vatnið er langstærsta stöðuvatn í Suðaustur-Asíu og eitt fiskríkasta vatn í heimi. Vatnasvæðið hefur verið valið af Menningastofnun Sameinuðu þjóðanna, UNESCO, sem fágætt lífríki.
Tonle Sap er sérstætt af tveimur megin orsökum: fljótið skiptir um rennsluátt tvisvar á ári og útbreiðsla stöðuvatnsins gjörbreytist allt eftir árstíma. Á þurrkatímanum frá nóvember og fram í maí rennur fljótið í Mekong-fljótið við Phnom Penh. Þegar rigningartíminn er kominn vel á veg í júní snýst fljótið við og stöðuvatnið margfaldast að flatarmáli. Hin mikla úrkoma sem monsúnvindarnir bera með sér og rignir yfir upptökusvæði Mekong-fljótsins allt frá Himalaja og suður eftir fjórfaldar vatnsmagnið í fljótinu miðaða við þurrkatímann. Vegna þess að stór hluti Kambódíu er flatt og láglent og vatnsmagn Mekong eykst miklu hraðar en Tonle Sap stíflast það síðar nefnda nánast og fer að renna upp í móti. Þegar Mekong-fljótið rennur upp í Tonle Sap stækkar stöðuvatnið frá 2.600 – 3.000 km² að flatarmáli upp í um það bil 10.400 km² (ef með er talið allt votlendissvæðið sem skapast er það nánast 25.000 km²). Meðaldýpt vatnsins eykst frá 2–3 metrum í um 14 m. Vatnsmagnið nær hámarki í september og er þá nánast einn þriðji hluti alls ræktanlegs lands í Kambódíu undir vatni.
Á þurrkatímanum, frá desember fram til apríl, kemur nær helmingur vatnsmagnsins sem flæðir um árósa Mekong-fljóts í Víetnam frá Tonle Sap.
Í lok október eða byrjun nóvember (við fullt tungl í mánuðinum Kadeuk í almanaki búddista) er haldin Vatnahátíðin, Bon Om Touk, helsta hátíð Kambódíumann. Þá snýst rennslið í fljótinu við en á ný og merkir það upphaf fiskivertíðarinnar.
Samskip stöðuvatns, votlendis, skóga og lækja skapa einstaklega ríkt lífríki í Tonle Sap og á öllu því svæði sem verður fyrir áhrifum af hinum árlegu sveiflum í vatnsmagni. Þar vaxa ýmsar trjáa og plöntutegundir sem hvergi annarstaða er að finna og eins fiskategundir, fugla, skriðdýra og spendýra.
Á svæðinu má finna meir en 190 tegundir jurta og trjáa sem hafa aðlagst því að lifa ýmist á þurru landi, votlendi eða á kafi í vatni.
Vísindamenn hafa greint meir en 400 fiskategundir, og eru um 70 þeirra veiddar til manneldis. Það veldur miklum áhyggjum að á síðustu árum hefur heildaraflinn minkað talsvert og mikið meir er af smá fiskum miðað við stóra en áður var. Sérlega hafa ýmsar tegundir stórra fiska minnkað mikið.
Um hundrað fuglategundir lifa á og við vatnið, sérlega margar tegundir andafugla. Einnig má þar finna 23 tegundir af snákum og slöngum, 13 tegundir af skjaldbökum, krókódílar, apar, hlébarða og otra.
Frá örófi alda hefur fiskimennska og hrísgrjónarækt verið aðalundirstaða mannlífs í Kambódíu og er enn undirstöðufæða landsmanna. Á Tonle Sap svæðinu búa um 3,6 milljónir og fiskiaflinn þaðan er um 75% af heildarfiskiafla Kambódíu eða um 255.000 tonn árlega. Um 60% af prótínneyslu Kambódíumanna kemur frá fiski.
Tonle Sap er einnig mikilvæg samgönguleið, sérlega milli Siem Reap á norðurströndinni og höfuðborginnar Phnom Penh í suður.
Hið árlega flæði Mekong inn yfir Tonle Sap svæðið ber með sé gífurlega mikinn framburð næringarefna. Það er forsenda lífríkisins í vatninu en einnig forsenda hrísgrjónaræktar þar sem hún byggir á því að akrarnir liggi undir vatni hluta árs. Nokkrar stórar vatnsvirkjarnir hafa þegar verið byggðar í Mekong-fljótinu, bæði í Kína og Laos, og eru enn fleiri í undirbúningi. Þessar virkjunarframkvæmdir eru mikið áhyggjuefni allra sem hafa afkomu af Tonle Sap svæðinu og ekki síður líffræðinga enda munu þær eiga eftir að hafa mikil áhrif á vatnsmagn og flæði. Minnkandi fiskiafli er meðala annars rakinn til þessara breytinga á flæði.
Mikilvægi Tonle Sap fyrir menningu og lífsviðhorf Kambódíumanna er auðvita mikið. Þungamiðja hins forna Khmer-veldis var við Tonle Sap og má enn sjá minnjar um það í Angkor-musterinu sem er við norðurströnd vatnsins, og núverandi höfuðborg er þar sem Tonle Sap fljótið mætir Mekong-fljótinu.
Íbúar á svæðinu hafa aðlagast hinum árlega sveiflum í vatnsmagni, hefur byggingarstíll þeirra þróast í svo nefnd fljótandi þorp. Þau eru þó ekki fljótandi heldur eru allar byggingar byggðar á háum stólpum svo að þær standi upp úr vatninu þegar flæði er sem mest. Umferð fer öll fram á bátum og sundkunnátta er mikil.
